Bắc Giang: Làng Then - làng Violon

Có một làng ở tỉnh Bắc Giang mà cả làng đều biết chơi đàn Violon. Sau một ngày làm việc mệt nhọc và vất vả thì người dân trong làng lại ngồi với nhau và chơi những bản nhạc để quên đi hết những mệt mỏi, lo toan của cuộc sống đời thường. Vui trong niềm vui với cây đàn.

Trở về từ vòng hai cuộc thi tìm kiếm tài năng Việt, "dàn nhạc giao hưởng" làng của ông Nguyễn Quang Khoa lại tất bật với cuộc sống lao động hàng ngày. Người bận bơm nước ngoài đồng, người luôn tay làm hàng mã cho kịp phục vụ Tết nhưng ai nấy đều phấn khởi vì sắp tới được vào TP HCM tranh tài vòng tiếp theo. Phần biểu diễn trước đó tại Hà Nội của đội ông Khoa nhận được sự ngưỡng mộ và khâm phục của giám khảo cùng khán giả.

 

Người dân làng Then trong chương trình ''Tìm kiếm tài năng Việt"

Đội chơi violin làng Then thành lập được khoảng 10 năm nay, hiện có 11 thành viên chủ chốt đều là nông dân. Trong ký ức của đội trưởng Khoa, các thành viên đều cùng trang lứa và học violin từ năm 14 tuổi (năm 1973). Ngày đó ở làng có ông Nguyễn Hữu Đưa làm nhạc công trong đoàn ca múa nhạc Hà Bắc hay dạy con violin. Các gia đình gần đó thấy vậy cũng gửi con sang học đàn thầy Đưa. Thầy dạy chẳng lấy tiền học sinh, vì vậy đến mùa gặt hay mỗi khi nhà có việc, đám học sinh lại kéo nhau sang nhà thầy làm giúp.

Không biết chơi violon: Không phải dân làng Then!

 

Cổng làng Then - xã Thái Đào - huyện Lạng Giang

Anh Nguyễn Quang Khoa, đội trưởng đội văn nghệ, đồng thời là “nhạc trưởng” giàn nhạc giao hưởng violon làng Then tâm sự với chúng tôi: “Đi biểu diễn với anh em trong đội là một niềm vui rất lớn. Vui vì phong trào văn nghệ đang dần được phục hồi. Trước đây, độ khoảng những năm cuối thập kỷ 60, thế kỷ trước nhà nào cũng có và cũng chơi đàn violon, người nào lớn lên mà không biết chơi violon là không phải dân của làng Then, cả làng có vài trăm chiếc violon, đó là thời huy hoàng nhất của làng Then – làng violon duy nhất ở Bắc Bộ.

Chúng tôi tìm đến nhà “Giáo sư violon” Nguyễn Hữu Đưa – người thầy có công truyền dạy thứ nhạc độc đáo này với con em làng Then khi chiều đã muộn. Ông Đưa vẫn ngồi đó, cạnh những chiếc đàn violon treo trên tường nhà. Ông đang say sưa lần dở những bản nhạc mới sưu tầm được, vừa kéo đàn, vừa “ngẫm” nhạc. Tuổi đã ngoài thất thập, mái đầu điểm bạc nghiêng nghiêng bên cây đàn, bên bản nhạc, lúc đó mới thấy “độ” say đàn, say nhạc violon của ông Đưa còn nồng nàn không kém gì lớp trẻ trong đội văn nghệ làng Then. “Tôi đã già rồi, nhưng vẫn muốn truyền dạy cho con cháu, anh em trong làng những kinh nghiệm về kéo đàn violon. Lớp học đàn vẫn được tôi mở đều đặn. Nhưng chỉ tranh thủ mùa hè là chủ yếu, vì con cháu còn bận đi học văn hoá ở trường. Tôi vẫn mong muốn dạy được thật nhiều, không chỉ con em trong làng Then mà cho những ai yêu thứ nhạc này…”

 

Người dân làng Then trong dịp lễ kỷ niệm

Những nhạc công làng Then đã chế tác thành công nhiều nhạc cụ dân tộc khác để hoà tấu cùng cây đàn violon. Anh Nguyễn Hữu Thi, một “nhạc công” cứng trong “giàn nhạc giao hưởng” của làng Then đã tự mình mày mò chế tạo thành công chiếc đàn ghi ta bằng điện. Anh khoe: “Tự tôi làm lấy cả, từ thân đàn, con ngựa, hộp đàn, dây kéo, ổ kích âm… Hình dáng tôi tự học trên… ti vi. Nhưng mà nghe “ngon” lắm.” Nói rồi, anh Thi lên dây đàn, hướng về phía anh Khoa, hai người cùng nhau hoà tấu một bản nhạc vừa mới biểu diễn trong hội làng Thôn Tằng, Thôn Tiến làng trên cho chúng tôi nghe. Tiếng đàn ghi ta điện hoà âm cùng violon nghe thật lạ, thật vui tai.


Do phải lưu diễn nên ông Đưa chỉ dạy được bọn trẻ những ngày cuối tuần. Tuần này ra bài cho học sinh, tuần sau ông về kiểm tra hoặc có khi cả tháng mới về dạy được. Nhắc tới thầy, cậu học trò khóa đầu của lớp violin ấy xúc động nhớ lại: "Lúc đó, các nhà cho con học theo phong trào, không xác định học để làm gì. Giá mỗi cây violin hồi ấy là 200 đồng. Có nhà phải bán cả trâu, lợn để đủ tiền mua đàn".

Mặc dù thỉnh thoảng mới được học đàn nhưng ai nấy trong lớp ông Khoa đều hăng say tập luyện vì sợ thua kém bạn bè. Được thầy giao bài, những hôm sáng trăng, các "nhạc công" nhí lại mang vĩ cầm ra bụi tre kéo để khỏi làm ảnh hưởng tới hàng xóm. Ông Khoa kể, từ đầu làng đã nghe tiếng violin ngân nga, đi một đoạn lại thấy âm thanh ấy phát ra từ nhà ai đó. Mới đầu là học nhạc lý theo giáo trình của Pháp, sau đó học sinh như ông Khoa được thực hành những bài dễ.
Theo đội trưởng này, chơi violin không giống các loại nhạc cụ khác như đàn organ hay piano. Cái khó nhất của vĩ cầm chính là tập để định được âm thanh (các nốt nhạc), điều đó chỉ được thuần thục khi nghe và tập luyện nhiều. Trước khi đánh, nhạc công phải căng dây chuẩn. Những ngày đầu học, lớp ông chỉ tập theo bản nhạc trên giấy và mất vài tháng mới định được nốt nhạc nên đánh phô thường xuyên. "Để tiếng đàn ngọt và có hồn ngoài việc luyện tập siêng năng cần phải hiểu ý đồ của tác giả cũng như nắm được nội dung của đoạn nhạc này là gì", vị nhạc trưởng chia sẻ.

Học violin một thời gian, năm 1978 lứa học sinh như ông Khoa đi bộ đội phục vụ trong đoàn nghệ thuật của Bộ tư lệnh. Chính trong thời gian ấy, các tay kéo vĩ cầm của làng Then có cơ hội học hỏi từ những nghệ sĩ có chuyên môn và giỏi nghề. Ông Khoa kể, những lần giao lưu với nhạc công trung ương, các ông thường tranh thủ "học lỏm" rồi tự mày mò. Có kiến thức cơ bản, giờ là lúc họ hoàn thiện tay nghề. Tuy nhiên, sau đó đoàn của ông không được phát triển theo hướng chuyên nghiệp nên dần dần tan rã. Các thành viên cũng rời quân ngũ trở về quê hương.

Cuộc sống khó khăn nên không ai có thời gian nhớ đến vĩ cầm. Những cây đàn trước đó mua cũng bị thất lạc, hỏng hóc do không được sử dụng. Chục năm gần đây khi kinh tế đã khá giả hơn, những học sinh lớp violin ngày trước mới nối lại sợi dây tình cảm với vĩ cầm. Giờ họ đã có tuổi và đều lên chức ông nội, ngoại nhưng niềm say mê tiếng violin lại trỗi dậy mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Đã lâu không kéo đàn, thời gian đầu, hầu hết đều ngượng nghịu, tiếng đàn cứng. Để có đàn chơi, họ phải mượn hoặc chắp vá từ hai, ba chiếc hỏng.

 

Cùng kéo những chiếc đàn đầy âm sắc

Ông Khoa chính là người đứng ra kêu gọi mọi người thành lập dàn nhạc giao hưởng làng. Ban đầu, các nhạc công nông dân chỉ chơi cho vui những lúc nông nhàn, sau mang đi biểu diễn khắp nơi và trở thành "đặc sản" mang thương hiệu làng Then.

Ngồi giữa căn nhà chất ngổn ngang đồ hàng mã, ông Khoa hào hứng khoe: "Nhiều đài truyền hình nước ngoài cũng làm chương trình về dàn nhạc của chúng tôi. Không ít Việt kiều đọc được thông tin đã về tận làng Then để kiểm chứng và họ thực sự bất ngờ khi chuyện đó có thật. Điều ấy khiến chúng tôi hạnh phúc và tự hào". 
Những lúc có lời mời, các thành viên trong dàn nhạc đều gác lại việc nhà và xách đàn đi diễn. Dù tiền công chẳng đáng là bao, đôi khi không có nhưng các nhạc công vườn vẫn nhiệt tình. Nhạc trưởng Khoa tâm sự, có chương trình quay xong chỉ nhận được chưa đầy 2 triệu, không đủ chia cho 11 người. Họ đành lấy số tiền ấy liên hoan một bữa và "về nhà chỉ cười xòe với vợ". Vì tất cả đều là trụ cột kinh tế trong gia đình nên họ phải chu toàn việc nhà trước khi vác đàn đi chơi. Một số người đã truyền niềm đam mê đàn cho con cái như ông Khoa. Trong bốn người con của ông có hai đứa theo học âm nhạc.

Mới đây nhận được lời mời của cuộc thi Tìm kiếm tài năng Việt, dàn nhạc của ông Khoa kéo nhau lên tận Lạng Sơn thay vì xuống Hà Nội thi vòng loại để tránh rủi ro. Phần biểu diễn ở vòng tiếp theo, đội làng Then chơi bản nhạc tủ cho chắc ăn. Dù được ban giám khảo đánh giá cao nhưng bản thân nhạc trưởng vẫn cảm thấy chưa hài lòng và nghĩ đội mình có thể làm tốt hơn.

"Anh em trong đội phấn khởi và rất quyết tâm, nhưng ai cũng lo cho lần vào TP HCM tới đây. Đội đang chọn bài và mời thầy về giúp đỡ. Càng lọt vào vòng trong càng cần cố gắng", ông Khoa nói.

Trong giọng nói của người nông dân này, ngoài niềm vui, tự hào còn vấn chút trăn trở. Ông bảo muốn phát triển đội hơn nữa nhưng ngặt nỗi kinh tế. Để đi theo hướng chuyên nghiệp, ông tính cần mời thầy về dạy và tổ chức show hoành tráng. Ở làng ông có hơn 100 người từ già lẫn trẻ biết chơi violin nhưng con số ấy đang dần mai một. Ông cũng đang khơi dậy tình yêu vĩ cầm cho thế hệ trẻ bằng việc mở lớp dạy các em nhỏ trong làng. 

Sẽ còn có nhiều con em của làng Then, từ cổng làng bước đến những giảng đường đại học và thành danh chốn đô thành nhưng những bài học âm nhạc chốn làng quê của các ông nghệ sỹ vĩ cầm nông dân thì mãi là hành trang, là kho kiến thức vô giá giúp họ gặt hái nhiều thành công.

Hoàng hôn về, mang theo một ít gió se se lạnh của miền sơn cước rủ xuống những ngôi nhà làng Then. Bên đống rạ chiều chưa kịp dọn tiếng vĩ cầm vang lên chứa trong đó tiếng chảy êm đềm của dòng sông Thương thơ mộng, tiếng lao xao của lớp lá khô sau vườn, mùi ngai ngái của những cánh đồng đang phơi ải, mùi thơm của khói bếp chiều thu. Bức tranh ấy, khác, rất khác với bức tranh vĩ cầm giữa phố phường, trong những căn nhà sang trọng những nhà hát lớn và cũng vì thế nó khiến người ta thích thú.